ფანფიქების კვლევა კულტურული ევოლუციის წამყვან თეორიას ეჭვქვეშ აყენებს

ფანფიქების საზოგადოება სიახლესთან შედარებით ნაცნობობას ბევრად მეტად ესწრაფვის — თუმცა, უფრო მეტ სიამოვნებას სიახლისგან იღებს.

ფართოდ მიღებული შეხედულების თანახმად, როდესაც საქმე შემოქმედებით ნაწარმოებებს — სერიალებს, ფილმებს, მუსიკას, წიგნებს — ეხება, მომხმარებლები სიახლისა და ნაცნობობის ოპტიმალურ ბალანსს ეძებენ. ის, თუ რას ვირჩევთ და ვუზიარებთ სხვებს, თავის მხრივ, კულტურულ ევოლუციას განაპირობებს.

მაგრამ რა მოხდება, თუ ეს გავრცელებული შეხედულება მცდარია? ფანების მიერ შექმნილი ლიტერატურის (fan fiction) უზარმაზარი ონლაინ არქივის მონაცემებზე დაფუძნებული ანალიზი ეწინააღმდეგება ამ ე.წ. „ბალანსის თეორიას“, ნათქვამია ჟურნალში Humanities and Social Sciences Communications გამოქვეყნებულ ნაშრომში. როგორც ჩანს, ფანფიქების საზოგადოება უპირატესობას ერთფეროვნებას ანიჭებს და მუდმივად ნაცნობს ირჩევს სიახლის ნაცვლად; თუმცა, ისინი უფრო მეტ საერთო სიამოვნებას განიცდიდნენ, როდესაც რისკავდნენ და რაიმე უფრო ახალს კითხულობდნენ. მოკლედ: „ერთფეროვნება იზიდავს, მაგრამ სიახლე ხიბლავს“.

მკაცრად რომ ვთქვათ, ავტორები ყოველთვის იპარავდნენ პერსონაჟებსა და სიუჟეტებს სხვა ნაწარმოებებიდან (შდრ. უილიამ შექსპირის მრავალი პიესა), თუმცა საავტორო უფლებების კანონის გამოჩენამ საქმე გაართულა. თანამედროვე ფანფიქშენი, როგორც მას დღეს ვიცნობთ, სავარაუდოდ, 1967 წელს პირველი Star Trek-ის ფან-ჟურნალის (Spockanalia) გამოცემით გაჩნდა. Star Trek-მა ასევე დასაბამი მისცა სლეშ-ფიქშენის (slash fiction) ქვეჟანრს, როდესაც მწერლებმა კირკისა და სპოკის (Kirk/Spock, ან K/S) რომანტიკული (ხშირად სექსუალური) ურთიერთობის შესახებ ისტორიების შექმნა დაიწყეს.

ინტერნეტის გამოჩენამ ფანფიქშენი მასებისთვის ხელმისაწვდომი გახადა. დღეს არსებობს ფანფიქი ყველაფერზე, Sherlock Holmes-იდან დაწყებული, The X-Files-ით, Buffy the Vampire Slayer-ით, Game of Thrones-ით, Marvel-ის კინოსამყაროთი და Harry Potter-ით დამთავრებული. ზოგჯერ ფანფიქი კულტურულ მეინსტრიმშიც კი იჭრება: E.L. James-ის ბესტსელერი Fifty Shades of Grey თავდაპირველად Stephenie Meyer-ის Twilight-ის სერიების სამყაროზე დაფუძნებული ფანფიქი იყო.

ასე რომ, ფანფიქშენი ნამდვილი კულტურული ფენომენია — სწორედ ამიტომ დაინტერესდა მისით Simon DeDeo, კარნეგი-მელონის უნივერსიტეტისა და სანტა-ფეს ინსტიტუტის მეცნიერი, რომელიც კულტურულ ევოლუციას იკვლევს. მიუხედავად იმისა, რომ აზრთა სხვადასხვაობაა იმის შესახებ, არის თუ არა ფანფიქი ორიგინალური ნაწარმოებისადმი მისასალმებელი პატივისცემა, თუ საავტორო უფლებების დარღვევა, DeDeo ენთუზიაზმით ეკიდება ამ ფორმატს.

„ეს კრეატიულობის ბნელი მატერიაა“, — უთხრა DeDeo-მ Ars-ს. „მიხარია, რომ ის არსებობს. ეს ძალიან არაელიტური ფორმაა. არ არსებობს New York Times-ის ბესტსელერების სია. რთული იქნება ყველაზე ცნობილი ფანფიქშენის მწერლების დასახელება. სამყარო უკვე შექმნილია, პერსონაჟები არსებობენ. ამიტომ შესვლის ბარიერი დაბალია. შესაძლოა, მე-19 საუკუნეში გაგვიჩნდა გენიოსისა და ინდივიდუალური შემოქმედის ცნება, მაგრამ კაცობრიობის ისტორიის უმეტესი ნაწილის განმავლობაში ისტორიების თხრობა ასეთი არ ყოფილა. ამ თვალსაზრისით, ფანფიქშენი უფრო ახლოსაა იმასთან, რასაც კოცონის გარშემო ვაკეთებდით“.

 Star Trek-მა, სავარაუდოდ, დასაბამი მისცა თანამედროვე ფანფიქშენს — მათ შორის ისტორიებს, რომლებიც კირკსა და სპოკს რომანტიკულ პარტნიორებად წარმოიდგენს. ფოტო: Paramount Pictures

მათ იგივე კიდევ მიაწოდე

Jing-მა (და DeDeo-ც დაეთანხმა) ჩათვალა, რომ ფანფიქების სუბკულტურა კულტურული ევოლუციის შესასწავლად შესანიშნავ ლაბორატორიას წარმოადგენდა. „სტუდენტებს წიგნის წაკითხვას ძლივს აიძულებ, ფანფიქშენს კი ნებაყოფლობით წერენ. ეს ისაა, რაზეც ზრუნავენ. ფანფიქშენის წერით საზოგადოებაში ვერავინ იღებს პრესტიჟს ან ძალაუფლებას“, — თქვა DeDeo-მ. „ეს არ არის ზემოდან ქვემოთ მოდელი, სადაც Hollywood რაღაცას აწარმოებს და ფანები მოიხმარენ. ფანები თავად ქმნიან და თავად მოიხმარენ, ასე რომ, ეს ნამდვილად თვითკმარი, მუდმივად განვითარებადი კულტურაა. ეს პროდუქტის მოხმარების სუფთა ციკლია. ადამიანები კითხულობენ, სანიშნეებში ინახავენ, კომენტარებს წერენ და ეს ყველაფერი გვაძლევს წარმოდგენას, თუ როგორ მიიღეს ის. ფსიქოლოგი რომ იყოთ, ასეთი მონაცემების მისაღებად ფულს ვერ გადაიხდიდით“.

ფანფიქშენი მჭიდროდ კონტროლირებადი ეკოსისტემაა, ამიტომ მას არ აქვს მრავალი ისეთი დამაბნეველი ფაქტორი, რომელიც მეინსტრიმული კულტურული ნაწარმოებების შესწავლას ასე ართულებს. ასევე, ფანფიქების საზოგადოება უზარმაზარია, შესაბამისად, პოტენციური მონაცემთა ბაზებიც ძალიან დიდია. ამ კვლევისთვის ავტორები ონლაინ Archive of Our Own (AO3) მონაცემებს დაეყრდნენ, რომელიც თითქმის 9 მილიონ მომხმარებელს, 70,000-ზე მეტ სხვადასხვა ფანდომსა და 15 მილიონამდე ინდივიდუალურ ნამუშევარს აერთიანებდა. (სამწუხაროდ, საიტმა მას შემდეგ მონაცემებზე წვდომა დახურა, ხელოვნური ინტელექტის სწავლებისთვის მონაცემების გამოყენების შიშის გამო).

DeDeo-ს თქმით, იდეა იყო კულტურული ევოლუციის საკითხის შესწავლა პოპულაციის დონეზე და არა ინდივიდუალურ დონეზე: „როგორ ერთიანდება ეს ინდივიდუალური ქმედებები კულტურის წარმოსაქმნელად?“

საპასუხო ცვლადებს შორის ძლიერი დადებითი კორელაცია შეინიშნება, Kudos-ისა და hits-ების შეფარდების გარდა. თემის სიახლე სუსტად დადებით კორელაციაშია Kudos-ისა და hits-ების შეფარდებასთან, თუმცა უარყოფით კორელაციაშია სხვა საპასუხო ცვლადებთან. წყარო: E. Jing et al., 2025

შედეგები გამაოგნებელი იყო. AO3-ის წევრები უპირატესობას ნაცნობობას ანიჭებდნენ, ანუ მეტს იგივეს კითხულობდნენ. ერთი გამორჩეული გამონაკლისი იყო მოკლე მოთხრობა, რომელიც ერთდროულად ძალიან პოპულარულიც იყო და ძალიან ახლებურიც. სახელწოდებით „I Am Groot“, მოთხრობა Guardians of the Galaxy-ის პერსონაჟს ეხებოდა. ტექსტი უბრალოდ 40,000-ჯერ გამეორებული ფრაზა „მე ვარ გრუტია“ — გენიალური სვლა, რადგან ეს სრულად შეესაბამება MCU-ს კანონიკურ პერსონაჟს, რომლის მთელი დიალოგიც სწორედ ამ სიტყვებისგან შედგება და მნიშვნელობა ტონისა და კონტექსტის ცვლილებით გადმოიცემა. მაგრამ ასეთი გამონაკლისები ძალიან იშვიათი აღმოჩნდა.

„გაოგნებულები ვიყავით, რომ „ბალანსის თეორია“ არ მუშაობდა“, — თქვა DeDeo-მ, რომელიც აღიარებს Jing-ის დამსახურებას იმის გააზრებაში, რომ ისინი ორ განსხვავებულ საკითხთან მუშაობდნენ: რამდენს მოიხმარენ და რამდენად მოსწონთ ის, რასაც მოიხმარენ, ანუ სიამოვნება. მათმა ანალიზმა აჩვენა, რომ ადამიანებს სინამდვილეში არ სურთ ნაცნობისა და ახლის ოპტიმიზებული ნაზავი; მათ ერთი და იგივეს გამეორება სურთ, ფანფიქების საზოგადოებაშიც კი. მაგრამ როდესაც ისინი ძალისხმევას იჩენენ და რაღაც ახალს სცდიან, როგორც წესი, ეს უფრო მეტად მოსწონთ, ვიდრე უბრალოდ მეტი იგივეს მოხმარება.

მოკლედ, „ჩვენ „ბალანსის თეორიის“ წინააღმდეგი ვართ“, — თქვა DeDeo-მ. „ბიოლოგიაში, მაგალითად, სახეობაში მცირე ცვლილებას ახდენ და მიკროევოლუციას იღებ. კულტურაში კი მცირე ვარიაცია, უბრალოდ, ნაკლებად მოიხმარება. ასე რომ, ნამდვილად საიდუმლოა, თუ როგორ ვვითარდებით კულტურულად საერთოდ; ეს არ ხდება თანდათანობითი მოძრაობით. ჩვენ ვხედავთ, რომ სიახლე არსებობს. ვხედავთ, რომ როდესაც ადამიანები სიახლეს ეჩეხებიან, ის სიამოვნებთ. მაგრამ ბოლომდე ვერ ვხვდებით, როგორ მუშაობს ეს ორი კონკურენტული ეფექტი“.

„ეს დიდი პარადოქსია“, — თქვა DeDeo-მ. „კულტურა სტაბილური უნდა იყოს. გრძელვადიანი სტაბილურობის გარეშე, არ იარსებებს ნაწარმოებების ერთიანი კორპუსი, რომელიც კულტურას შექმნის, თუ ყოველწლიურად ფანფიქშენი სრულიად შეიცვლება. ეს თანდაყოლილი კულტურული კონსერვატიზმი, გარკვეული აზრით, კულტურის არსებობის წინაპირობაა“. და მაინც, კულტურა ვითარდება, ფანფიქების საზოგადოებაშიც კი.

ერთი შესაძლო ალტერნატივა კულტურული ევოლუციისთვის ერთგვარი „წყვეტილი წონასწორობის“ (punctuated equilibrium) მოდელია, რომლის დროსაც ყველაფერი სტაბილურია, მაგრამ დროდადრო მკვეთრი ნახტომები ხდება. „ერთი ამბავი იმის შესახებ, თუ როგორ ვითარდება კულტურა, არის ის, რომ საბოლოოდ, ის, რაც უფრო სასიამოვნოა, ვიდრე ის, რასაც ადამიანები მუდმივად ხელახლა მოიხმარენ, რაღაცნაირად ხელმისაწვდომი ხდება საზოგადოების უმრავლესობისთვის“, — თქვა DeDeo-მ. „სიახლემ შეიძლება მიზიდულობის ძალის როლი შეასრულოს და [დროთა განმავლობაში] ახალი მასალა კულტურაში ჩაინერგოს“. ის ანალოგიას ავავლებს დამკვიდრებულ ტექნოლოგიურ კომპანიებს, როგორიცაა IBM, და სტარტაპებს შორის, რომელთა უმეტესობა კვდება, მაგრამ ის მცირე ნაწილი, რომელიც წარმატებას აღწევს, ხშირად კულტურას მნიშვნელოვნად წინ სწევს.

შესაძლოა, არსებობს ადამიანების ორი განსხვავებული ჯგუფი: ისინი, ვინც აქტიურად ეძებენ ახალს, და ისინი, ვინც რუტინულად ნაცნობ თემებს ირჩევენ, რადგან, მიუხედავად იმისა, რომ მათი სიამოვნება შეიძლება ნაკლები იყოს, ინერციის დაძლევა და რაიმე ახლის მოსინჯვა არ ღირს. შესაძლოა, სწორედ ისინი, ვინც სიახლეს ეძებენ, თესავენ ტენდენციების საბოლოო ცვლილების თესლს.

„ეს დაღლილობის ბრალია? სიზარმაცის? ეს კონფლიქტია ადამიანის შიგნით თუ კულტურის შიგნით?“ — ამბობს DeDeo. „არ ვიცით, რადგან მხოლოდ ზოგად ციფრებს ვხედავთ. რომ შეგვეძლოს ინდივიდუალური მკითხველის მიკვლევა, რომ ვნახოთ, როგორ მოძრაობს ის ამ ორ სივრცეს შორის, ეს ნამდვილად საინტერესო იქნებოდა“.

ITNEWS-ის მეგობარი ვებ-გვერდია ITJOBS.GE. ITJOBS.GE-ზე ორგანიზაციებს და ფიზიკურ პირებს, აქვთ საშუალება განათავსონ როგორც ვაკანსიები, ტრენინგები და ივენთები ასევე კონკრეტული Tech დავალებები, რისთვისაც ეძებენ დეველოპერებს, დიზაინერებს, სეო სპეციალისტებს და ა.შ. ITJOBS.GE - იპოვე დასაქმების საუკეთესო შესაძლებლობები ან გამოაქვეყნე ვაკანსია / დავალება და მიაწვდინე ხმა სასურველ აუდიტორიას.